1923 yılında Romanya’nın Dobruca şehrinin Babadağ kasabasında doğan Türk sosyal bilimler ve tarihçilik dünyasının duayen hocası Kemal Haşim Karpat, 20 Şubat 2019’da ABD’nin Wisconsin eyaleti Madison şehrinde hayata gözlerini yumdu.
“Zengin Olmamışım, Yüksek Mevki Sahibi Olmamışım Ama Bir Şey Elde Etmişim: Bir Kafa, Bir Görüş… Ve Bunu Hiçbir Şeye Değişmem.” *
Karpat hayatını zorluklar içinde yaşamış ve soğuk savaşın en sert döneminde Türkiye’de ve ABD’de seçkin bir akademik kariyere sahip olmuş çok yönlü bir sosyal bilimci ve entelektüeldi. Kuşağının en parlak araştırmacıları arasında yer alan Karpat, tarihçilik mesleği ve sosyal bilimler arasında güçlü irtibatları olan bir bilim icra etti. Tarihsel demografi, göçler ve iskânlar tarihi, geç Osmanlı ve Cumhuriyet’in siyasi tarihi, kentleşme tarihi, dış politika tarihi, Orta Doğu ve Orta Asya tarihi alanlarında onlarca cilt eser verdi. Göçler ve iskân politikaları ile nüfus gelişimi konularının devlet oluşumu ve ulus inşasındaki önemi hakkında öncü çalışmalar yaparak genç araştırmacılara rehberlik etti. Karpat’ın eğitim hayatı sırasıyla Haydarpaşa Lisesi, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde lisans (1948), University of Washington Seattle’da Siyaset Bilimi yüksek lisansı, New York Üniversitesi’nde Siyasal Bilimler doktorası (1957) ile şekillendi. Sonradan kitaplaşan ve hâlen birçok üniversitede okutulan Türk Demokrasi Tarihi adlı çalışma Karpat’ın doktora teziydi. Hayatı boyunca Montana Devlet Üniversitesi (1957-1962), Orta Doğu Teknik Üniversitesi (1958-59 ve 1969-71), New York Üniversitesi (1962-71), seçkin hizmet profesörü olarak Wisconsin-Madison Üniversitesi (1967-2003) ve İstanbul Şehir Üniversitesi’nde (2011 sonrası) çalıştı. Karpat, akademik yaşamının değişik dönemlerinde Columbia, Harvard, Johns Hopkins, Robert College, EHESS, Bilkent, Yıldız Teknik gibi birçok üniversitede misafir öğretim üyesi olarak da çalışmıştır. UW-Madison’da Türk Araştırmaları Merkezi’ni ve 1979’da International Journal of Turkish Studies dergisini kurdu ve vefatına kadar da yönetti. Karpat 1970-1988 arasında UW-Madison’ın Middle East Studies programını yönetmiş, 1985-1995 döneminde ise Association of Central Asian Studies programını kurmuş ve başkanlığını yürütmüştür. 1966-1986 arasında Middle East Studies Association of North America’nın kurucuları arasında yer almış ve bir dönem başkanlığını yapmıştır. 1971-74 döneminde yine ABD’deki Turkish Studies Association’ın kurucu başkanı olmuştur. Engin Deniz Akarlı, Huricihan F. İslamoğlu, Üner A. Turgay, S. Hakan Kırımlı, Robert W. Zens, Ilan Karmi, A. Deniz Balgamış, Akile Zorlu-Durukan, Kaan Durukan, Adeeb Khalid, Keiko Kyotaki, M. Vedat Gürbüz ilk akla gelen öğrencileridir.
TBMM Onur Ödülü (2009)
Karpat, Türk Tarih Kurumu ile Türk Bilimler Akademisi’nin şeref üyesi, Romanian Studies Association, American Historical Association, American Political Science Association, Royal Asiatic Society gibi birçok akademinin de üyesiydi. 2009 yılında TBMM Onur Ödülü’ne ve 2016 yılında ise Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Ödülü’ne layık görüldü. Eserleri başlarda ağırlıklı olarak İngilizce yayınlanmış ve sonradan bu eserlerin birçoğu Türkçeye de tercüme edilmiştir. Türkçe dışında eserlerinin tercüme edildiği bazı dünya dilleri Rumence, İbranice, Farsça, Arapça, Çince, Arnavutçadır. Yaklaşık 5.500 kitaptan oluşan kitaplığını ve 1950’den vefatına kadarki süreyi kapsayan döneme ait kişisel arşivini (belgeler, kitap hazırlık notları, yazışmalar, mektuplaşmalar, raporlar, fotoğraflar vd.) araştırmacı ve öğrencilerin kullanması için İstanbul Şehir Üniversitesi’ne bağışlamıştır.
80 Yıla Yaklaşan Akademik Yaşam
Karpat 1950-1970 döneminde Türk siyasi tarihi, karşılaştırmalı siyaset, Orta Doğu siyaseti ve toplumsal değişim konularında çok sayıda kitap ve makale yazmıştır. 1970-80 döneminde Türkiye’de toplumsal değişim, Osmanlı ve Türk tarihi alanlarında yayınlara devam etmiştir. The Gecekondu: Rural Migration and Urbanization kitabının yanı sıra, Osmanlı Devleti ve Dünya Tarihindeki Yeri, Türk-Sovyet İlişkileri gibi birçok eser bu dönemin ürünleridir. 1980 sonrasında Osmanlı tarihi, Orta Asya tarihi, Türk siyasi tarihi konularındaki yayınlarının sayıları artmıştır. Kemal Karpat soğuk savaşın bitişinden sonraki 1990’lı yıllarla birlikte geniş tarihsel sentez denemeleri ve önemli edisyon eserler yayımlamıştır. Osmanlı, Orta Doğu tarihi ve siyaseti ile Orta Asya tarihi ve kültürü alanlarına yönelik müstakil ve editoryal eserleri devam etmiştir. Göç ve nüfus hareketleri, milliyetçilik hareketleri ve bunların Osmanlı’da ve günümüzde, Türkiye’de ve yakın coğrafyalardaki gelişim dinamikleri ve etkileri üzerine eserler bu yıllardaki çalışmalarının ana yörüngesini belirlemiştir. Kentleşme, sosyal değişim, orta sınıfların oluşumu, tarihsel nüfus dinamiklerindeki gelişmeler ile göç ve iskân tarihi üzerine tezler ve anlatılar daha çok ampirik çalışmalara dayalı tarihsel sentez uygulamalarıyla ortaya çıkmıştır. Kemal Karpat’ın 80 yıla yaklaşan akademik yaşamı Türkiye’de sosyal bilimler ve tarihçilik disiplinlerinin gelişmesi için mücadeleyle dolu, bilgi ve araştırma sevgisiyle gelişmiş, bilime adanmış bir ömürdü. Nur içinde yatsın.
NOT
*Emin Tanrıyar’ın “Dağı Delen Irmak: Kemal H. Karpat” isimli kitabından ve Karpat’ın kendi hayatı üzerine verdiği mülakatlardan alınmıştır.
“Dağı Delen Irmak”
“İnsanlar denize doğru akan nehirlere benzerler. Nehir gibi belirli mecralardan yürürler, yaşarlar ve bir yerde sonsuz denizlere erişirler. Bazı insanlar da kalbinde, zihninde ne yattığını bilmeden ama onların gücüne boyun eğerek yeni yollar arar. Bulamazsa yolunu kendisi yaparak yürür. Ta denize ulaşıncaya kadar. Tıpkı ‘dağı delen ırmak’ gibi.”*
“Benim Bir Tarihim Var”
“Her fikre açık, her fikre hürmet eden, teknolojiyi kabul eden, demokrasiyi savunan insanlar arasında kardeşliği isteyen, hoşgörüyü savunan bir kimseyim. Ama diğer taraftan benim bir kökenim var, bir tarihim var, bir inancım var. Onları da muhafaza etmek isterim. Temelleri muhafaza ederek, onun üzerine yeni binalar yapmak mümkündür.”
Yazan: Alim Arlı
*Bu yazı Marmara Life 2019 / Temmuz-Ağustos sayısında yayımlanmıştır.
MarmaraLife 